Türkiye 19. yüzyılda başlayan Endüstri Devrimi’ni maalesef zamanında yakalayamamıştır. Ancak, Türkiye’de bir Endüstri Devrimi yaşandıysa bu Zonguldak’ta yaşanmıştır. Bu süreçte, kömürün çıkarılması, işlenmesi için kurulan tesislerin yanı sıra, kok fabrikaları, enerji santralleri, tuğla, kağıt, demir çelik fabrikaları kurulmuştur. Endüstri devriminin olmazsa olmazı demiryoludur. Bu nedenle şehir bir yandan ulusal demiryolu ağına bağlanırken bir yandan da şehir içi demiryolu ağı oluşturulmuştur. O dönem, Kozlu’dan Üzülmez’e, oradan Şehir merkezi ve liman içine, şehir merkezinden Işıkveren’e demiryolu hattı oluşturulmuş idi. Maalesef ki zaman içinde işlevini yitiren bu tesislerin bazıları ortadan kaldırılmış durumdadır.
Değerli okurlar, geçmişini yok eden geleceğini de kaybetmiş olur. Bu felsefeden yola çıkarak kültür düzeyi yüksek toplumlarda geçmişin eserlerini ve kültürünü geleceğe taşıyabilmek adına sosyal, kültürel, mimari ve mühendislik özelliği olan değerlerin koruması yoluna gidilerek kentlerin kimlikleri ve özellikleri yaşatılmaktadır. Ülkemizde de geç de olsa bazı kentlerimizde bu farkındalık gelişmekte ve geçmişin değerleri kent yaşamına kazandırılmaya ve şehirlerin marka değeri artırılmaya çalışılmaktadır. Buna karşın Zonguldak’ta bir dönem her ne kadar hız kazansa da bu yöndeki çalışmalar durağanlık dönemine girmiş görünmektedir.
Zonguldak’ta Endüstri Mirası fikri, ilk olarak eski Vali Ali Kaban döneminde ortaya atılmıştır. O dönem Sayın Ali Kaban, üniversiteden ve kentin değişik kesimlerinden akil gördüğü insanları bir masa etrafında toplar ve kent üzerine tartışmalar gerçekleştirirdi. Kendisi de sanat ve kültür meraklısı bir kişilik olduğundan bu toplantılarda ortaya atılan Endüstriyel Miras Turizmi konusuna sahip çıktı. Kandilli ’deki Varagel ve eski kömür tesislerinden, Üzülmez Rombaki Maden Tesisleri’ne, Çaydamar’daki eski kömür ocaklarına, Işıkveren’deki eski termik santralden, Fener’deki kralların konakladığı TTK’nın Devlet Konukevi’ne pek çok alan için bütüncül bir koruma ve topluma kazandırma çalışmaları başlatıldı o dönem. Hatta Zonguldak Tarihi’ne ilişkin dokümanların bir arada bulunacağı bir kütüphane fikri dahi çıkmıştı ortaya. Kozlu-Üzülmez demiryolu hattının varlığını öğrenip, 69 ambarları olarak bilinen alandaki kısmının imar planı kapsamında kaldırılacağını duyunca, imar planın düzeltilerek demiryolunun Endüstri Mirası Projesi’ne dahil edilmesini istemişti. Sayın Valinin görev süresi tüm bu projelerin hayata geçirilebilmesi için yeterli olmadı. Bunlardan Üzülmez Kültür Vadisi Projesi, kendisinden sonra daha da büyütülerek devam ediyor.
Bu projenin hayata geçmesi güzel olmakla birlikte, beklenen etkiyi yapabilmesi ve kent hanesine yeni bir eksi yazmaması için başlangıçta ortaya konan bütüncül yaklaşımın devam ettirilmesi gerekir. Sadece Rombaki Konakları ile Zonguldak’ın bir turizm destinasyonu olabileceğini düşünenler varsa büyük hayal kırıklığına uğrarlar. Devreye alınması gereken projelerden biri de Endüstri Devrimi’nin ayrılmaz bir parçası, dolayısıyla Endüstri Mirası’nın olmazsa olmazı demiryoludur. Bu bağlamda Kozlu-Üzülmez-Işıkveren demiryolu mutlaka turistik ulaşıma hatta mümkünse şehiriçi ulaşıma açılmalıdır.
Turistik açıdan baktığınızda, Kozlu’dan trene bindiğinizde önce Kömür İşletmelerinin Kozlu Müessesesi’ni ve tesislerini görüyorsunuz, sonra tarihi estetik bir tünelden geçiyorsunuz, Çaydamar’daki yüz yıllık maden ocağı tesislerinde mola vererek gezme imkanı bulabilirsiniz, sonra Üzülmez’e doğru yola çıkıp önce Maden Müzesi’ninin önünden geçerek sonrasında Pisa Kulemize pardon Eğri Kok Bacamıza ve Üzülmez Kültür Vadisi’ne ulaşıyorsunuz. Oradaki bir molanın ardından Işıkveren’e doğru yola çıkıp Türkiye Endüstri Tarihi’ne damga vurmuş kralların ziyarete geldiği efsanevi Çatalağzı Termik Santrali’ni ziyaret edebiliyorsunuz. Şimdi böyle bir güzergah olmadan Endüstri Mirası Projesi olur mu? Demiryolu yolculuğunun dünya çapında meraklıları bulunmaktadır. Hatta bununla ilgili belgeseller bile yayınlanmaktadır. Ankara hattı ile de birleştirildiğinde ve reklamı iyi yapıldığında bu kanalla şehre yabancı turist bile getirmek mümkün olabilir.
Öte yandan, kent içi ulaşım bakımından kentin geri planında kalarak zaman içinde önemini ve değerini yitirmiş İhsaniye, Çaydamar, Asma ve Üzülmez’in inanılmaz manzaraları eşliğinde Kozlu ve Zonguldak şehir merkezlerine bağlandığında bu bölgelerin yeniden değer kazanması ve sıkışan kentin rahatlaması mümkün olacaktır. Başka şehirlerde kent içi raylı ulaşım için milyarlarca liralık yatırım yapılırken, mevcut bir demiryolunun atıl bırakılması hakikaten ayıplanacak bir durumdur.
Esasen bu konuda ciddi çalışmalarda yapılmış idi. Üniversite olarak Kozlu-Zonguldak kısmı ile ilgili olarak 2016 yılında teknik bir rapor hazırlamıştık. Daha sonrasında Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı önce Ankara-Zonguldak için “Kömüre Giden Demiryolu isimli proje hazırlamış, hatta bu proje ile Kültür Bakanlığı’ndan ödül kazanmıştı. Sonrasında kent içi demiryolu için de bir fizibilite hazırlamış ve paydaşlara bir toplantıyla takdim etmişti. Hattın sahibi Türkiye Taşkömürü Kurumu dahi projeye sıcak bakarken bazı kişiler ilginç gerekçeyle projenin rafa kalkmasına neden olmuştu (Bu projelere aşağıda vermiş olduğum bağlantılardan ulaşabilirsiniz)
Zonguldak’ın eski günlere dönebilmesi için yaşanabilirlik seviyesini ve marka değerini arttırması gerektiği konusunda herkes hemfikir. Ancak bu işler öyle bir iki yılda olacak işler değildir, en az 10-15 yıllık planlamalara ihtiyaç vardır. Her yönetim değişikliği ile bazı projeler yarım bırakılıp, yeni şeyler icat edilirse kentler yamalı bohçaya döner. O nedenle başlamış işlerin yarım kalmaması gerekir. Söz konusu demiryolu da Zonguldak’ın yaşanabilirlik seviyesine ve marka değerine anlamlı katkı sunacaktır. Dere Islahı konusunda gösterilen çaba ve elde edilen başarının bu konuda da gerçekleştirilmesini diliyorum.
Rapor bağlantıları:
https://onedrive.live.com/?id=5A73257B20E23F94%21288&cid=5A73257B20E23F94
https://bakkakutuphane.org/upload/flip-page/tren%20proje%20kitap%20ikili/HTML/index.html#32-33
https://www.kalkinmakutuphanesi.gov.tr/assets/upload/dosyalar/fizibilite-raporu-1-2-3-3-4-5.pdf
Şekil: Kozlu-Üzülmez Demiryolu Hattı (Kaynak: BAKKA raporu)